۳۰ میلیارد دلاری که محقق نشد!

آفتاب یزد – رضا بردستانی: شاید این ۳۰ میلیارد دلار محقق نشده و طلسم شده (!) پیش‌تر نیز مطرح شده باشد اما شباهت عجیب روی جلد روزنامه ایران (ارگان رسمی دولت) در روزهای اول دی ماه ۱۳۹۷ و هفتم بهمن ۱۴۰۲ ما را
بر آن داشت تا این موضوع را بررسی کنیم.
روزنامه‌های آن روزگار (دی ماه ۹۷) با تیترهای خود از سفر «حسن روحانی» به ترکیه با این تیترها به اصطلاح «استقبال» کردند:
– روزنامه دنیای اقتصاد: شیفت از تجارت ترجیحی به تجارت آزاد
– هفت صبح: لشکر ژنرال‌ها در آنکارا (از وزیر نفت تا رئیس کل بانک مرکزی، چرا رئیس جمهور تمام وزرای اقتصادی خود را به سفر ترکیه برد؟)
– آرمان امروز: ایران – ترکیه؛ بی‌اعتنا به تحریم (دستاورد ۳۰ میلیارد دلاری، سوغات سفر ترکیه)
– ایران: همپیمانی ضد تحریم (روحانی و اردوغان در مذاکرات خود بر تجارت ۳۰میلیارد دلاری توافق کردند)
– کیهان: تلاش برای تحقق تجارت ۳۰ میلیارد دلاری تهران – آنکارا
– جوان: ضربه‌ای دیگر به شیشه تحریم‌ها
– و-

 نگاهی به بیانیه پایانی پنجمین نشست شورای عالی روابط راهبردی ایران و ترکیه
روزنامه ایران در دی ماه ۱۳۹۷، متن بیانیه پایانی پنجمین نشست شورای عالی روابط راهبردی ایران و ترکیه را به شرح ذیل منتشر کرد:
«در پایان پنجمین نشست شورای عالی روابط راهبردی ایران و ترکیه با حضور رؤسای جمهوری دو کشور بیانیه‌ای منتشر شد که در بخشی از آن آمده است: طرفین، با در نظر گرفتن روابط فی مابین و نیز تحولات منطقه‌ای، با رضایت عمیق و به رسمیت شناختن ویژگی خاص رابطه برادرانه و دوستانه‌شان طی قرن‌ها و بسط آن به زمینه‌های فراوان مختلف بر پایه احترام متقابل، منافع مشترک و رعایت حسن همجواری، با تاکید مجدد بر اراده قوی سیاسی‌شان برای ارتقای مستمر مناسبات اقتصادی و بازرگانی به نفع مشترک مردم دو کشور، با به رسمیت شناختن تصمیماتی که در نشست‌های قبلی شورای عالی همکاری ایران و ترکیه و نیز در دیدار مقامات عالی رتبه دو کشور اتخاذ شده‌اند، بر اهمیت تقویت بیشتر روابط دوجانبه از طریق تداوم گفت‌وگوهای سیاسی و اقتصادی و استمرار تبادل هیئت‌های عالیرتبه میان دو کشور تاکید کرده‌اند، بر این اصل تاکید نمودند که حداکثر استفاده از مکانیزم همکاری‌های موجود علیه فعالیت‌های غیرقانونی و تروریستی عناصر پ. ک. ک و پژاک در طول مرزهای مشترک، به همراه انجام اقدامات مشترک برای دستیابی به نتیجه در همکاری برای مبارزه با تروریسم و جنایت‌های سازمان یافته، به نفع هر دو کشور خواهد بود. طرفین تمایل خود را برای انجام هرگونه اقدام لازم به منظور افزایش تجارت فی مابین به هدف ۳۰ میلیارد دلاری بوسیله تقویت ساز و کارهای موجود مانند کمیسیون اقتصادی مشترک، شناسایی زمینه‌های جدید همکاری اقتصادی و توسعه اقدامات مقتضی برای برقراری مشارکت تجاری نزدیکتر و نیز تدارک شرایط بهتر برای سرمایه‌گذاران در دو کشور، تسهیل حمل و نقل کالا و افزایش مشارکت بخش خصوصی در همکاری تجاری و بازرگانی مورد تاکید قرار دادند و بر اهمیت ارائه تضمین‌های لازم به بخش خصوصی همانند ایجاد فضای امن و مطلوب برای سرمایه‌گذاری تأکید کردند، اراده خود را مبنی بر ارتقای زیرساخت‌های حمل و نقل و گمرکی برای حفظ ارتباطات اقتصادی مستمر منطقه‌ای که به ثبات منطقه کمک می‌کند اعلام کردند، از همکاری در حوزه انرژی ابراز رضایت نموده و نیز بر تمایل خود برای ارتقای سطح همکاری در این زمینه بر پایه منافع متقابل در آینده مجدداً تأکید کردند. توافق کردند همکاری در زمینه گردشگری، فرهنگ، آموزش و پرورش، علوم، جوانان و ورزش را افزایش دهند، بر حمایت خود از ادامه برجام که منضم به تصمیم ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل می‌باشد و همچنین بر لزوم اجرای کامل برجام در راستای تعهدات تمامی طرف‌ها تأکید کردند، تعهد خود را به تمامیت ارضی، اتحاد سیاسی و حاکمیت ملی سوریه مورد تاکید قرار دادند و اذعان کردند که مناقشه سوریه تنها از طریق راه حل سیاسی می‌تواند پایان داده شود، با بررسی آخرین تحولات یمن و شرایط اسفبار مردم، هر دو طرف از تفاهم مقدماتی که با فراهم آمدن بستر لازم توسط سازمان ملل متحد که در جریان گفت‌وگوهای سوئد میان گروه‌های یمنی حاصل شد استقبال کردند و ابراز امیدواری نمودند که توافقات با حسن نیت دو طرف برای فراهم آمدن زمینه دستیابی به توافق نهایی از طریق گفت‌وگوهای جامع یمنی – یمنی و به رهبری یمنی‌ها به اجرا درآید. همچنین هر دو طرف نگرانی خود را درخصوص شرایط وخیم انسانی در یمن ابراز نمودند و خواستار تسریع در ارسال کمک‌های بشردوستانه به این کشور شدند. به مناسبت پنجمین نشست شورای همکاری عالیرتبه، اسناد زیر در حضور جناب آقای رجب طیب اردوغان رئیس جمهوری ترکیه و جناب آقای دکتر حسن روحانی رئیس جمهوری اسلامی ایران به امضا رسید. سند همکاری در زمینه مطبوعات و رسانه‌ها و یادداشت تفاهم همکاری‌های بهداشتی.»
 پنج سال بعد؛ این بار رئیسی و باز هم همان ۳۰ میلیارد دلار
دو تاریخ قبلی که برای سفر رئیسی به ترکیه تعیین شده بود (هفتم آذر و ۱۴ دی ماه)، یک بار توسط مقامات ترکیه (بدون ذکر دلیل) و دیگر بار توسط آقای رئیسی (به دلیل حملات تروریستی در کرمان) به تعویق افتاد تا بالاخره رئیس دولت سیزدهم، چهارشنبه، چهارم بهمن راهی آنکارا شد.
پیش از سفر آقای رئیسی به ترکیه (چهاردهم دی ماه، سفری که لغو شد) در مطلبی به رئیس کابینه‌ی سیزدهم یادآور شدیم تا از سفر به ترکیه «دست خالی باز نگردد» از جمله نوشتیم: «اگرچه هر دو کشور ایران و ترکیه به مانند بسیاری از کشورهای جهان این روزها دچار تنگناهای اقتصادی، رکود، تورم و گرانی هستند اما نیاز ترکیه به انرژی یکی از آن دست مسائلی است که نباید از نظر دور نگه داشته شود. تلاش ایران و ترکیه در سایه‌ی رقابت برای تسخیر بازارهای جهانی اگرچه در مواردی به زیان یکی از دو کشور منتهی شده است اما سابقه‌ی تاریخی نشان می‌دهد بازرگانان ایرانی و ترکیه‌ای در گذشته، ارتباطات بیشتری داشته‌اند تا جایی که بسیاری از کالاهای مورد نیاز دو کشور به وسیله‌ی همین بازرگانان تامین می‌شده، موضوعی که در چند سال اخیر دچار ایستایی و افول شده است و باید برای ان چاره‌ای اندیشید. ترکیه به عنوان یکی از کشورهای عضو ناتو که در عین حال روابط گرمی با روسیه دارد دارای این پتانسیل است تا به یکی از بازارهای هدف جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک بازار واسطه‌ای مبدل شود اما سایه‌ی رخوتی که بر روابط تجاری ایران و ترکیه افتاده و ریشه در متغیرهایی دارد که متأثر از روابط ایران و غرب است مانعی بزرگ ایجاد کرده که باید این مانع با درایت و بردباری برداشته شود.»
اگرچه حدس می‌زدیم کماکان مسئله‌ی تلاش برای تحقق تجارت ۳۰ میلیارد دلاری در دستور کار باشد اما باور نمی‌کردیم همه‌ی حرف‌های دی ماه ۹۷ که بین اردوغان و حسن روحانی رد و بدل شده بود این بار بین سیدابراهیم رئیسی و رئیس جمهور ترکیه بازگو شود.
روزنامه‌ی ایران، این بار در زمان سفر رئیسی به ترکیه، پنج سال پس از انتشار بیانیه پایانی پنجمین نشست شورای عالی روابط راهبردی ایران و ترکیه در دولت سابق، دستاوردهای این سفر را اینگونه منتشر کرد:

در سفر آیت‌الله رئیسی به ترکیه ۱۰ سند همکاری میان دو کشور امضا شد
توافق تهران-آنکارا برای تجارت ۳۰ میلیارد دلاری
پس از مذاکرات خصوصی رؤسای جمهور دو کشور، هشتمین نشست شورای‌عالی همکاری اقتصادی ایران و ترکیه برگزار شد. آیت‌الله رئیسی در این نشست، با تأکید بر ضرورت تلاش مقامات دو کشور برای تسریع در اجرای کامل توافقات فیمابین اظهار کرد: با توجه به ظرفیت‌های موجود در دو کشور، تحقق هدف رسیدن به حجم ۳۰ میلیارد دلاری در همکاری‌ها و تبادلات تجاری را کاملاً قابل دسترس می‌دانیم. رئیس جمهور با تأکید بر بازنگری در سند همکاری‌های تجاری دو کشور به منظور رفع موانع توسعه تبادلات تجاری، به آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای توسعه همکاری‌های دو کشور در زمینه انرژی اشاره کرد و گفت: مشکلات فنی گذشته در زمینه تبادلات انرژی میان دو کشور با پیش‌بینی و برنامه‌ریزی دقیق قابل برطرف شدن است. وی همچنین گسترش و تعمیق همکاری‌های فرهنگی دو کشور را برای مقابله با توطئه‌های اسلام‌ستیزانه بسیار مهم و ضروری دانست.

 نگاه مشترک ایران و ترکیه به تروریسم
آیت‌الله رئیسی در ادامه با بیان اینکه ایران امنیت ترکیه را به مثابه امنیت خود مهم و غیرقابل خدشه می‌داند، اضافه کرد: وجود نگاه مشترک در زمینه مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و اسلحه و برخورد با گروه‌های تروریستی ایران و ترکیه را در کنار یکدیگر قرار داده و زمینه مناسبی بر ارتقای همکاری‌های دو کشور نه فقط در عرصه دو جانبه بلکه در حوزه‌های منطقه‌ای و جهانی و درچارچوب سازمان‌های بین‌المللی ایجاد کرده است.

 حاکمیت ملی دولت سوریه باید تقویت شود
آیت‌الله رئیسی در ادامه با اشاره به سابقه همکاری‌های ایران و ترکیه در مورد سوریه اظهار کرد: هر چه حاکمیت دولت قانونی سوریه بر تمامیت ارضی این کشور گسترش یافته و تقویت شود، به همان نسبت شاهد افزایش امنیت و کاهش فعالیت و حضور گروهک‌های تروریستی خواهیم بود. همچنین تقویت حاکمیت ملی دولت سوریه در سرتاسر این سرزمین باعث خروج نیروهای بیگانه به خصوص امریکایی‌ها از خاک این کشور خواهد شد. رئیس جمهور با بیان اینکه حضور امریکایی‌ها و غربی‌ها در هیچ کجای جهان از جمله در سوریه و منطقه قفقاز امنیت‌آفرین نبوده و نخواهد بود، تصریح کرد: ایران از توافق میان آذربایجان و ارمنستان حمایت کرده و معتقد است همکاری‌های امنیتی ایران، ترکیه، آذربایجان و ارمنستان برای این منطقه امنیت‌ساز است.

 ضرورت قطع روابط با رژیم صهیونیستی
آیت‌الله رئیسی همچنین به تداوم جنایات رژیم صهیونیستی در غزه اشاره کرد و با بیان اینکه امروز فلسطین نه تنها دغدغه اصلی ایران، ترکیه و جهان اسلام، بلکه دغدغه همه بشریت است، افزود: امروز مقابله با جنایات صهیونیست‌ها نیازمند اقدامات بازدارنده است و از نظر ایران قطع روابط سیاسی و اقتصادی با این رژیم از مؤثرترین اقدامات بازدارنده محسوب می‌شود.
وی اوضاع امروز فلسطین را بهترین گواه برای ناعادلانه بودن نظم فعلی جهان دانست و با اشاره به مسئله افغانستان تأکید کرد که جمهوری اسلامی ایران از حاکمیتی در این کشور حمایت می‌کند که نماینده همه اقوام باشد. آیت‌الله رئیسی در ادامه با بیان اینکه توسعه و تقویت روابط با همسایگان سیاست محوری جمهوری اسلامی ایران در عرصه دیپلماسی است، اظهار کرد: ایران با همه همسایگان خود روابط خوب، دوستانه و سازنده‌ای دارد که این روابط تداوم و گسترش خواهد یافت، اما مسئله مقابله با تروریسم موضوعی جدا از همسایگی است و جمهوری اسلامی ایران برای برخورد با هر عامل برهم زننده امنیت خود اراده قاطعی دارد.

 اردوغان: توافق بر سر مبادلات ۳۰ میلیارد دلاری
رئیس‌جمهور ترکیه نیز در این نشست، نخست با بیان اینکه خدمت رهبر و مردم ایران عرض سلام دارم، شهادت جمعی از هموطنانمان را در حادثه تروریستی کرمان به دولت و ملت ایران تسلیت گفت. اردوغان افزود: توافق کردیم که همه تلاش خود را برای رساندن حجم مبادلات به عدد ۳۰ میلیارد دلار به کار بگیریم. وی به توافق دو کشور برای رونق‌بخشی به تجارت در مناطق مرزی اشاره و تصریح کرد: دو کشور همچنین گفت‌وگوهای خوبی در زمینه تقویت همکاری در زمینه کریدورها و مسیرهای ریلی و جاده‌ای و تبادل باثبات انرژی به ویژه گاز داشتند. اردوغان مقابله مؤثر با تروریسم و قاچاق را نیازمند همکاری جدی دو کشور دانست و بااشاره به توافقات صورت‌گرفته برای تقویت تعاملات فیمابین در زمینه همکاری‌های دانشگاهی، بر تمهید زیرساخت‌های لازم برای عملیاتی‌شدن این توافقات تأکید کرد.
وی در ادامه به گفت‌وگوهای صورت‌گرفته درباره رخدادهای غزه اشاره کرد و گفت: ظلم و جنایات گسترده اسرائیل نسبت به فلسطینی‌ها استانداردهای دوگانه سازمان‌های جهانی را به نمایش گذاشت. رئیس‌جمهور ترکیه با بیان اینکه ترکیه، خواهان همکاری بیشتر در موضوع سوریه در چارچوب گفت‌وگوهای آستانه است، افزود: در مورد عراق نیز ترکیه معتقد به ضرورت مقابله مؤثر، جدی و قاطع با تروریسم است. اردوغان ضرورت همکاری کشورهای منطقه درباره تحولات افغانستان را نیز مورد تاکید قرار داد و اضافه کرد: از بهبود و ارتقای سطح همکاری‌ها و مناسبات ایران و آذربایجان استقبال می‌کنیم.

 توافق هیئت‌های‌عالی ایران و ترکیه
در این نشست همچنین توافقاتی میان اعضای هیئت‌های عالی‌رتبه ایران و ترکیه درباره موضوعات متعدد اقتصادی و روابط تجاری انجام شد که اهم محورهای آن عبارتند از: افزایش سرمایه‌گذاری شرکت‌های ترکیه‌ای در ایران، افزایش صادرات محصولات کشاورزی به ترکیه و رفع برخی موانع موجود، توسعه همکاری‌های حمل و نقل جاده‌ای میان طرفین، افزایش همکاری‌های بانکی، انعقاد قراردادهای تجاری بین مناطق آزاد دو کشور، افزایش صادرات و سوآپ گاز بین ایران و ترکمنستان و ترکیه، خرید و فروش برق بین دو کشور و افزایش ۲۰۰ میلیون‌دلاری سرمایه‌گذاری ترکیه در خطوط انتقال برق فیمابین (خوی-وان) و در نهایت، همکاری در حوزه ساخت فیلم، سریال، مشارکت متقابل در برگزاری نمایشگاه کتاب و عرصه گردشگری.

 امضای ۱۰ سند همکاری
مقامات دو کشور پس از حضور در هشتمین نشست شورایعالی همکاری‌های ایران و ترکیه، در حضور رؤسای‌جمهور، ۱۰ سند همکاری در زمینه‌های فرهنگی، رسانه و ارتباطات، حمل و نقل ریلی و هوایی، برق، انرژی و اقتصادی و مناطق آزاد تجاری امضا کردند. این اسناد همکاری از سوی وزرای امور خارجه، راه و شهرسازی، نفت، کشور، فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیر شورایعالی مناطق آزاد تجاری-صنعتی و رئیس شرکت توانیر جمهوری اسلامی ایران و وزرای صنعت و فناوری، حمل و نقل و زیرساخت، انرژی و منابع طبیعی، کشور، فرهنگ و گردشگری، رئیس سازمان ارتباطات ریاست‌جمهوری و معاون وزیر تجارت ترکیه به امضا رسید.

 تکرار تیترها و چند پرسش مهم
این که گفته‌های تهران – آنکارا در هشتمین نشست شورای‌عالی همکاری اقتصادی ایران و ترکیه (بهمن ۱۴۰۲) درست شبیه گفتگوهای تهران – آنکارا در پنجمین نشست شورای‌عالی همکاری اقتصادی ایران و ترکیه (دی ماه ۱۳۹۷) است سؤالات و نکاتی را یادآور می‌شود:
الف: ترکیه و ایران به عنوان دو کشور قدرتمند در منطقه قطعاً اختلافاتی در برخی زمینه‌های سیاسی و منطقه ای (در قفقاز و سوریه و نیز بحران غزه) دارند.
ب: سطح روابط تجاری، سیاسی، فرهنگی، گردشگری و اقتصادی مابین این دو همسایه چندان مطلوب نیست.
ج: ترکیه عضوی از اعضای ناتو و هم پیمان ناتو است و همین مسئله اختلاف دیدگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی با ایران را توجیه‌پذیر می‌کند.
د: سهم ترکیه از ایران (حداقل در مسئله‌ی توریسم) خیلی بیشتر از ایران است. این را می‌توان به تعداد اتباع ایرانی که از ترکیه دیدن می‌کنند با تعداد اتباع ترکیه‌ای که عازم ایران می‌شوند به وضوح مشاهده کرد.
ه: اتباع ترکیه‌ای تقریبا هیچ گونه سرمایه‌گذاری در ایران انجام نمی‌دهند این در حالی است که اتباع ایرانی در بخش زمین و مسکن، کشاورزی و صنایع، سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی در کشور ترکیه انجام داده اند.
و: ترکیه به شدت دنبال خودکفایی در تولید انرژی است و این یعنی آنکارا در تلاش است تا وابستگی خود در زمینه‌ی انرژی به ایران را کاهش دهد در کنار این مسئله، تأمین گاز از مسکو نیز حائز اهمیت است.
ز: ترکیه اختلافاتی با عراق و سوریه دارد که در برخی موارد باعث بروز برخی مشکلات برای طرف ایرانی می‌شود.
ح: اقتصاد ترکیه همچون اقتصاد ایران، اسیر تورم است اما منابع درآمدی ترکیه، عدم درگیر بودن با مسئله‌ای به نام تحریم و روابط گسترده با اروپا و اعراب به عنوان نقطه‌ی قوت این کشور محسوب می‌شود. ایران اما نه با اروپا و نه با اعراب چنین روابطی را دارا نیست.
ط: پرسش این جا است؛ موانع گرم‌تر شدن روابط تجاری، سیاسی، فرهنگی، گردشگری و اقتصادی مابین این دو همسایه چیست؟ چرا دو طرف تلاش نمی‌کنند نیمی از این ۳۰ میلیارد دلاری که سال‌ها است فقط عنوان می‌شود محقق شود؟
ی: بازتکرار یک تیتر وعدم تحرک در روابط را به پای کدام کشور بنویسیم، ایران یا ترکیه؟!