فرمولاسیون تغذیه هر بیمار، اختصاصی است

آفتاب یزد – گروه گزارش: تغذیه سالم یکی از مهمترین عوامل برای حفظ سلامت فیزیکی و روانی انسان‌ها است. تغذیه مناسب و تنوع در رژیم غذایی می‌تواند به بهبود عملکرد بدن، جلوگیری از بیماری‌ها و افزایش کیفیت زندگی کمک کند لذا با توجه به اهمیت موضوع آفتاب یزد در اینباره داشتن تغذیه مناسب با دکتر محمد صفریان، متخصص تغذیه بالینی گفتگو کرده است.

آقای دکتر صفریان درباره اهمیت تغذیه در افراد بستری بخش مراقبت‌های ویژه بگویید.
پیرامون تغذیه در بخش مراقبت‌های ویژه، قبلا تقریبا هیچ توجهی نمی‌شد و همکاران پزشک داخلی به درمان‌های دارویی بیماران بستری توجه می‌کردند و اینکه بیمار چه نیاز تغذیه‌ای دارد و چگونه باید تامین شود موضوع مهمی است که مغفول مانده بود. در این مسیر با یک شیوه تغذیه درمانی یا رژیم درمانی پزشکی روبرو هستیم؛ یعنی چیزی که در مطب با آن روبرو بودیم نخواهد بود چون در مطب بر اساس وعده‌های صبحانه، نهار، شام و آنچه نیاز کالری و تغذیه‌ای روزانه است، رژیم طراحی می‌شود. مداخلات پزشکی و تغذیه‌ای یک متخصص تغذیه در بخش مراقبت‌های ویژه همانند مداخلات یک پزشک است که در بهبود وضعیت بالینی بیماران تاثیرگذاری میکند؛ وقتی مصدومان حوادث و سوانح را داخل بخش آی. سی. یو ویژه تروما بستری می‌کنیم شاید بیماران به علت ضایعات ناشی از تصادفات فوت نکنند ولی چنانچه به تغذیه آنان توجه نشود، امیدی به بهبودی نیست! وقتی مدتی در بخش ویژه بستری می‌شوند اگر به تغذیه مورد نیاز آنان بر حسب سن، جنسیت، میزان آسیب، بیماری‌های زمینه‌ای اینگونه مصدومان توجه نشود بی‌شک دچار پیامدهای شدید از جمله سوء تغذیه و ناتوانی در خروج از کما خواهند بود که در نهایت فوت می‌کنند. ما این موارد را فراوان شاهد بودیم که امروزه به لطف خدا میزان آن کم شده است؛ امروزه با وجود محلول‌های تغذیه‌ای یا در اصطلاح غذاهای طبی و (مدیکال فود) برحسب نیاز تجویز لازم انجام می‌شود. البته مداخلات تغذیه‌ای میتوانند حتی عارضه نیز ایجاد کنند، پس باید کسی این اقدامات را انجام دهد که دانش و تجربه کافی داشته باشد چون مداخله تغذیه‌ای نیز میتواند همانند هر اقدام پزشکی، عوارض احتمالی مخصوص خود را داشته باشد. تغذیه بالینی یک تخصص همانند سایر تخصص‌های بالینی است و جایگاه ویژه دارد. ما برای بیماران بستری در بخش‌های ویژه و حتی بیماران دچار اختلالات متابولیک که درمان‌های خاص نیاز دارند در حال خدمت در بخش‌های مختلف مانند جراحی، داخلی، بیماران سرطانی، دیالیز هستیم و تغذیه‌های خاص بیماران توسط همکاران بواسطه رژیم درمانی‌های پزشکی اعمال می‌شود. البته بسیاری از مراکز درمانی کشور این فعالیت‌ها را انجام میدهند و با وجود مسیر دشواری که پشت سر گذاشتیم هنوز موضوع تغذیه بیمارستانی جای کار کردن بیشتری دارد و دانشی جوان محسوب میشود. هدف این است که مراقبت‌های تغذیه‌ای و موضوع تغذیه بالینی جزء رسمی همه بیمارستان‌ها شود و متخصصان تغذیه بالینی به کار گرفته شوند تا بیماران بستری بیشتر بهره‌مند شوند.

درباره فرمولاسیون تغذیه بیماران بستری در آی سی یو برایمان بگویید.
در پزشکی اصطلاحی به نام «گاواژ» داریم که مفهوم آن تغذیه با استفاده از لوله و از مسیر بینی یا از سطح پوست به داخل معده است. بیمارانی که به دلایل مختلف توانایی خوردن یا بلع غذا را در بخش‌های ویژه یا در بخش بستری ندارند باید با استفاده از تکنیک «گاواژ» غذای مورد نظر و لازم برای بدن آنان از طریق لوله تغذیه‌ای گاواژ شود. غذاهایی که تجویز می‌کنیم فرمولاسیون خاصی دارد و خیلی از این فرمول‌ها را ما خودمان در بیمارستان طراحی و تجویز می‌کنیم. البته فرمول‌های آماده و استاندارد نیز وجود دارد. اگر فرمولهای استاندارد در بیمارستان‌ها موجود نباشد ما خودمان فرمولاسیون طراحی و آماده میکنیم. فرمولاسیونی که توسط متخصص تغذیه بالینی طراحی و اجرایی میشود حتما تازه است و ارزش غذایی خاص خود را دارد. سلامت دستگاه گوارش و تغذیه مناسب و به موقع بی‌شک فواید بیشماری دارد چون اگر یک بیمار چند روز غذا به معده او نرسد با مشکلاتی از جمله خشکی مخاط گوارش مواجه خواهد شد. مسیر دیگر تغذیه برای اینگونه بیماران که بطور کامل در بخش‌های ویژه بستری هستند، مسیر تغذیه درون سیاهرگی است. مثلا برای افرادی که سرطان دستگاه گوارش دارند یا دستگاه گوارش آن‌ها به شکلی است که امکان تغذیه، هضم و جذب ندارد، مجبور میشویم از طریق ورید، قند چربی ویتامین و پروتئین را به بدن بیمار برسانیم تا بهبودی حاصل شود. تغذیه بر حسب سن، جنس، بیماری زمینه ای، وضعیت فیزیولوژیکی، شرایط عمومی فردی تفاوت دارد که برای هر فرد باید جداگانه برنامه ریزی شود. اینطور نیست که برای همه بیماران بستری در بخش ویژه یک نوع غذا و فرمول یکسان را توصیه و تجویز کنیم. هم از نظر نوع غذا، مکمل غذایی، میزان و حجم، ساعت تغذیه و… باید به نکات مختلفی توجه شود. گاهی اوقات اگر حجم غذا و میزان‌تر از حد معمول باشد، میتواند موجب مرگ بیمار شود.

آیا بین غذاهای ارسالی از منزل با غذاهای بیمارستانی ممکن است تداخل ایجاد شود؟
برای هر بخش ویژه بیمارستانی (آی. سی. یو) باید اتاق استریل طراحی و تعریف شود تا غذا در همان جا آماده‌سازی و نگهداری گردد. غذاهایی که از منزل یا بیرون بیمارستان برای بیماران بستری در بخش ویژه آورده می‌شود به لحاظ پزشکی ممنوع است. البته امکان دارد برخی مراکز این دستورالعمل را جدی نگیرند. غذای بیرون بیمارستان احتمال آلودگی دارد و ممکن است عوامل بیماری‌زا وارد محیط بیمارستان شده و حتی بیمار بستری در آی. سی. یو را مبتلا کند. از دیدگاه دیگر اینکه غذایی برای بیماران در بیمارستان تجویز میشود باید از نظر میزان و ترکیبات شرایط بخصوصی داشته باشد. در فرمولاسیون غذای بیماران حساب و کتابی وجود دارد و نمیتوان به صرف اینکه آبگوشت غلیظ ماهیچه و عصاره گوشت پخته را برای بیماران در منزل آماده کنیم و تصور شود که این ماده غذایی معجزه میکند و خیلی مقوی خواهد بود، یک اشتباه است. عصاره گوشت حاوی مقداری آب، چربی، نمک است! چون چیز دیگری از گوشت خارج نمیشود و ارزش تغذیه‌ای آنچنانی ندارد. متاسفانه عده‌ای از مردم تصور میکنند که دادن عصاره آبگوشت یا آب میوه به اینگونه بیماران خیلی کمک میکند ولی در واقع اینطور نیست. ما اصراری به دادن آب میوه برای اینگونه بیماران نداریم چون نیاز اولیه این بیماران کالری است و در بسیاری از مواد غذایی که از منزل می‌آورند و یا آب میوه ها، اصلا کالری مورد نیاز تامین نمیشود و پاسخگو نیست! فقط شکم بیمار را پر میکند و خیلی اوقات حتی موجب نفخ نیز خواهد شد. فرمولاسیون و برنامه ریزی خاص با درنظر گرفتن عوارض احتمالی یکی از وظایف من و همکارانم در بخش مراقبتهای ویژه است.

درباره نیاز تغذیه‌ای کودکان بستری در بیمارستان بگویید.
اکنون بر اساس آمار حدود ۸۵درصد نیاز تغذیه‌ای کودکان به واسطه اصول تغذیه بالینی برطرف میشود. توجه به نیازهای تغذیه‌ای و عوامل رشد کودکان بسیار اهمیت دارد و اگر این نیازها به خوبی برای آنان برطرف نشده باشد، میتوانند عفونتهای مکرر بگیرند و مدت ماندگاری آنان در بیمارستان بیشتر شود بدین ترتیب وابستگی به تخت بستری بیشتر خواهد شد. سیستم مراقبت تغذیه‌ای می‌تواند حدود ۵۰تا۶۰ درصد در وضعیت بهبودی بیماران بستری بیمارستان‌ها نقش داشته باشد. موضوع تغذیه در بحث اعتبار بخشی بیمارستان‌ها طی چندین سال اخیر مورد توجه ویژه قرار گرفته است. این روند باعث میشود که بیمارستانها برای موضوع تغذیه اهمیت بیشتری قائل شوند.
تغذیه با شیر مادر برای اطفال چه اهمیتی دارد؟
غذایی سالمتر و متناسبتر از شیر مادر برای اطفال سراغ نداریم. بسیاری از کشورهای دنیا در مراکز درمانی خود به راه‌اندازی بانک شیر مادر اهتمام ویژه داشتند؛ مثلا در انگلستان در همان بیمارستانی که تخصص میگرفتم، آن سال‌ها بانک شیر وجود نداشت ولی در نزدیکی همان بیمارستانی که من بودم یک زایشگاه دارای بانک شیر وجود داشت و خدمت دهی میکرد. هر مادر که زایمان میکند این توانایی را خواهد داشت که علاوه بر شیردهی به فرزند خود، یک نوزاد دیگر را نیز شیردهی کند. تغذیه دو شیر خوار توسط یک مادر شیر ده مقدور و پاسخگو است. یک نوزاد روزانه حدود ۷۵۰ سی سی شیر نیاز دارد و این در شرایطی است که هر مادر شیرده قادر به شیردهی حدود یک ونیم لیتر از شیر خود است و میتواند مازاد شیر خود را هدیه کند تا در بیمارستان‌های دوستدار مادر و کودک استریل شود و در بانک شیر مادر برای تغذیه نوزادان بیمار نگهداری کنند تا به نوزاد بدهند. البته به همین سادگی نیست و نیاز به ساز و کارهای مخصوص خود است تا مشکلات تکنیکی و قانونی آن انجام شود. جناب دکتر فریور از استادان علوم پزشکی مشهد، سال‌ها قبل مسئول بانک شیر بودند ولی به لحاظ مشکلاتی که عرض کردم نشد که این بانک شیر را برقرار نگه دارند. اگر دولت همت کند قطعا در مراقبتهای تغذیه‌ای در آی سی یو اطفال میتوان نتایج خوبی گرفت چون مناسبترین غذا برای اطفال بخصوص زیر یکسال همین شیر مادر است که باید به آن بسیار توجه کرد.

راه پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان (استئوپروز) چیست؟
در مورد پوکی استخوان یا استئوپروز عوامل متعددی دخالت دارند که یکی از آن‌ها مربوط به تغذیه است. تغذیه ناسالم و رفتارهای نادرست مانند مصرف الکل و دخانیات، بی‌تحرکی و کم تحرکی، زندگی ماشینی، دیابت، اختلالات چربی‌های خون، نیز در بروز این عارضه دخالت دارند. بهترین راه پیشگیری از پوکی استخوان داشتن یک سبک زندگی مناسب است. داشتن فعالیت فیزیکی مناسب و رژیم غذایی سالم، همچنین پرهیز از خوردن فست فودها و غذاهای چرب و ناسالم توصیه کلیدی است. تاکید فراوانی بر خوردن سبزیجات داریم ولی در مورد خوردن میوه ها، روزانه سه تا چهار وعده میوه کفایت می‌کند چون بیش از آن موجب چاقی میشود. غذای کم چرب، کم‌شیرینی، تازه و سالم خیلی مهم است.

آیا مصرف ویتامین دی و کلسیم در رفع پوکی استخوان موثر است؟
مصرف کلسیم در زمان ابتلا به پوکی استخوان کاربرد اثربخشی ندارد چون مشکل اصلی در این عارضه مربوط به ساختار استخوان است. ساختار استخوان باید بگونه‌ای باشد که کلسیم بتواند بر ماتریکس استخوانی سوار شود. چون تراکم استخوان در این بیماری پایین می‌آید اگر ساختار تشکیل استخوان مناسب باشد کلسیم می‌تواند در آن استقرار پیدا کند و رسوب نماید. کمبود ویتامین «دی»، ویتامین «کا» در این بیماری نقش دارد. سیگار، آلودگی هوا، غذا‌های ناسالم و فست فود‌ها می‌تواند ساختار استخوانی افراد را تحت تاثیر قرار دهد و به نوعی تار و پود و بافت استخوان را دچار اختلال کند. رعایت سبک زندگی سالم و تغذیه سالم همانطور که برای بیماریهای قلبی و عروقی توصیه می‌شود، برای پوکی استخوان نیز مطرح است.

لبنیات پرچرب برای چه کسانی مفید است؟
مصرف لبنیات بدون چربی را توصیه نمی‌کنیم ولی لبنیات کم چرب توصیه می‌شود. چربی لبنیات می‌تواند موجب چاقی و افزایش وزن بشود به همین خاطر برای همه توصیه نمی‌کنیم و چون چاقی در جامعه شیوع دارد لبنیات کم چرب توصیه می‌شود ولی در خصوص کودکان لبنیات کم چرب توصیه نمی‌کنیم و بچه‌ها باید لبنیات پرچرب استفاده کنند. گاهی می‌بینیم در خانواده‌های تحصیلکرده با همین تصور که چربی لبنیات مضر است حتی برای کودکان خود لبنیات کم چرب و رژیمی تهیه می‌کنند. لبنیات و غذای کم چرب در رشد بچه‌ها تاثیر می‌گذارد؛ ولی در مجموع برای عموم مردم لبنیات کم‌چرب توصیه می‌کنیم.