نظامی‌خوانی در‌گستره ایران فرهنگی

ستاد ملی برگزاری سومین دوره بزرگداشت حکیم نظامی، اولین جشنواره موسیقی جوان نظامی‌خوانی را به دو صورت «خوانش» و «منظومه‌خوانی موسیقایی» برگزار می‌کند. ایرنا به همین بهانه نگاهی اجمالی اما فنی بر این جشنواره ادبی موسیقایی انداخته که در ادامه از نظر می‌گذرانید. موسـیقی‌های محلی در بسیاری از مناطق ایران‌زمین نقشی جدایی ناپذیر در بقای بافتار فرهنگی، تداوم آیین‌هــا و مناسک محلی و مردم بومی دارند و هر یـک به‌طور کلی در زندگی روزمره‌ می‌توانند دستمایه‌ای بــرای انــواع پژوهش‌های اجتماعی، فرهنگی شوند. اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستان‌های غنایی جایگاهی بسیار والا دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی دانست. شاعر بر روی هم رفته سی سال از زندگی خود را بر سر نظم و تدوین آن‌ها گذاشته‌ است. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی است: مخزن‌الاسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت‌پیکر و اسکندرنامه. همین غنای شعری آنچنان در دل مردمان این سرزمین جا کرده که «نظامی‌خوانی» و نوع خاص خوانش شاهکار شاعر، برای قرن‌ها و تا به امروز به اسلوبی متمایز تبدیل شده است. امروزه بیش از پیش ارزش این میراث فرهنگی دانسته می‌شود و سعی بر آن است تا بتوان هم آن را به صورت دقیق به نسل‌های بعد منتقل کرد هم به جهانیان شناساند. ثبت و تبدیل موسیقی به نتاسیون روی کاغذ عمل کاملی نیست زیرا نت نویس از میان تمام پدیده‌های آکوستیک، آن دسته را که به نظرش اساسی می‌رسد انتخاب می‌کند و بر اثر پیچیدگی صداها خود نت نویس هم جذب و درک آن را مشکل می‌بیند و سیستم آوانگاری قراردادی غرب قادر نیست کلیه ویژگی‌های ملودیک، ترکیبات و کیفیت‌های صوتی نظامی‌خوانی را مشخص نماید. این واقعیت صد البته در مورد دیگر نغمات موسیقی ایرانی خاصه نواحی یا کلاسیک ایرانی را شامل می‌شود. برای نمونه با وجودیکه موسیقی نظری غربی دستگاه شور را تامپره و معادل نزدیکِ گام فریژین قلمداد می‌کند اما این مسئله و رجیست به هیچ عنوان در مورد دستگاه سه‌گاه صدق نمی‌کند و با هیچ الگو و پرده‌گذاری با موسیقی نظری غرب تامپره‌پذیر نخواهد بود. از این رو مهمترین بحث در حفظ و اشاعه نغماتی چون نظامی‌خوانی، برگزاری نشست‌، سمینار، جشنواره و افزایش بنیه پژوهشی در این خصوص خواهد بود. در این خصوص، ستاد ملی برگزاری سومین دوره بزرگداشت حکیم نظامی، اولین جشنواره موسیقی جوان نظامی‌خوانی را به دو صورت «خوانش» و «منظومه‌خوانی موسیقایی» برگزار می‌کند. لازم به ذکر است که تنوع و تکثر نظامی‌خوانی در گستره ایران فرهنگی از شاخصه‌های این قالب موسیقایی است که اینجا به نسبتی مساوی غنی از کلام و موسیقی توامان است. به همین دلیل نظامی‌خوانی هر زیست‌بومی متفاوت از دیگری‌ست، از بوشهر تا گنجه، از خراسان تا لرستان. در این میان به دلیل بهره متواتر موسیقی لرستان از دستگاه ماهور که نزدیک‌ترین فواصل تامپره را با تونالیته ماژور یا گام بزرگ کلاسیک غربی دارد در شرحی کوتاه بدان می‌پردازیم. همانطور که گفته شد موسیقی لرستان بیشتر در مقام‌هایی در ماهور که آنهم در جزییات دارای تفاوت‌هایی در میکروتن‌هاست، اجرا می‌شود. غالب نغمات و مقام‌های موسیقی لرستان در محدوده یک دانگ یا یک تتراکورد اجرا می‌شود و بیشتر پرش‌ها از فاصله اول به سوم است. اما در نظامی‌خوانی قالب، اجرا و اشاره و تکیه نت‌ها از درجه اول به پنجم اتفاق می‌افتد و بعد اشاره به درجات ششم و محسوس بالارونده و سپس روند پایین‌رونده، فرود و ایست به درجه اول. ویژگی دیگر نظامی‌خوانی در لرستان این است که فاصله سوم از نظر کوک و ریزپرده‌های سِنت و کوما، به پرده ماهور کلاسیک ایرانی و به همان نسبت به تامپره ماژور غربی نزدیک‌تر است تا مقام‌هایی مانند ساریخوانی و علی‌دوستی که آن را در همین بحث طبقه‌بندی مقام‌ها متفاوت‌تر از دیگر مقام‌ها می‌کند. از مختصر شرح فوق می‌توان دریافت که نظامی‌خوانی در ایران فرهنگی از آن جهت که ملودی تثبیت شده روی کلام نظامی، وجهه مشخصه‌ای دارد، عبارت است از هم‌پوشانی آکسان‌ها، و هجاها و وزن شعر که تا حدود زیادی بر اوزان عروضی شعر منطبق است و سراینده بعید به نظر می‌رسد کششی طولانی‌تر یا کوتاه‌تر از وزن عروضی کلام شاعر گنجه را برای اجرای نظامی‌خوانی برگزیند. جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد متولد ۵۳۵ هجری قمری متخلص به نظامی، شاعر و داستان‌سرای ایرانی پارسی‌گوی در سده ششم هجری (دوازدهم میلادی) است، که به‌عنوان صاحب سبک و پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی شناخته شده‌ است.