اولین بانک و صندوق امانات جهان در شهر یزد

آفتاب یزد: «قلعه سریزد» اولین بانک و صندوق امانات جهان یکی دیگر از جاذبه‌های ایران اولین بانک جهان است که در شهر یزد قرار دارد. اولین صندوق امانات جهان در ۵ کیلومتری شهرستان مهریز و ۴۰ کیلومتری شهر یزد واقع شده است. کارشناسان می‌گویند ایرانی‌ها این بنای شگفت‌انگیز را به عنوان بانک برای اولین بار در جهان ساختند. این بنا معماری بسیار دقیق و شگفت‌انگیزی دارد. اولین بانک تاریخ بشر یا به عبارتی نخستین صندوق امانات دنیا در شهر یزد و در روستای سریزد واقع شده است؛ سریزد یکی از روستاهای شهرستان مهریز است که قدمتی چند هزارساله دارد. سالیان زیادی مردم برای اینکه وارد شهر یزد شوند، باید از این محدوده می‌گذشتند. به همین خاطر به این روستا، «سریزد» می‌گویند. البته پیش‌تر از آن این روستای تاریخی را با نام «فرافر» می‌شناخته‌اند که دروازه فرافر از آثار تاریخی به جا مانده از آن است. روستای سریزد که قدمت آن به پیش از اسلام و به دوره سلجوقیان باز می‌گردد بنابر عقیده بسیاری از باستان‌شناسان نخستین محل اسکان ایرانیان در یزد محسوب می‌شود. همچنین بنا بر نام این روستا این چنین می‌توان تعبیر کرد که سریزد به معنای ابتدا و محل ورود به استان یزد بوده است و واقع شدن دروازه فرافر در این روستا این گمانه‌زنی را تا حد زیادی به یقین تبدیل می‌کند. قلعه‌ی سریزد در این منطقه، قلعه‌ای بی‌نظیر و دست نخورده، متعلق به دوره ساسانیان است که بنا بر اسناد تاریخی، علاوه بر غلات، پول، طلا و زیورآلات روستاییان نیز در مواقع هجوم و غارت در این قلعه نگهداری می‌شده است لذا از آن به عنوان اولین صندوق امانات نیز یاد می‌شود. کاربری این قلعه که ساسانیان ۱۷۰۰ سال قبل آن را طراحی و ساخته‌اند؛ باعث شده تا حد زیادی باورنکردنی و شگفت‌انگیز باشد. دژی باشکوه و غیرقابل نفوذ که حتی تا ۸۰ سال قبل توسط اهالی سریزد استفاده می‌شده است، در محل اتصال دو جاده ادویه و ابریشم قرار گرفته، درست در محلی که تجار در آن تردد می‌کردند و راهزنان در انتظارشان بوده اند. گرداگرد این بنا را خندقی به عرض تقریبی شش متر و عمق بین ۳ تا ۴ متر محصور کرده که اولین لایه دفاعی قلعه محسوب می‌شده است. این قلعه دارای دو دیوار متحدالمرکز تو در تو، با برج و باروهایی بلند و تسخیرناپذیر بوده که توسط این خندق محصور شده است. همچنین قلعه دارای دو درب بزرگ است یکی درب اصلی و دیگری درب پشتیبان قلعه، و درب اصلی قلعه به صورت متحرک بوده و به وسیله طناب و قرقره‌هایی از سمت پایین به بالا باز و بسته می‌شده است. زمانی که درب اصلی به وسیله دشمن شکسته می‌شد و دشمن به درون قلعه راه می‌یافت، درب دوم قلعه بسته می‌شده و در واقع نقش درب پشتیبانی قلعه را ایفا می‌نموده است. قلعه سریزد دارای سه‌طبقه است و مصالح مورد استفاده در آن خشت و گل، آجر و گچ بوده است. تزییناتی نظیر کادربندی و شومینه‌سازی نیز در آن دیده می‌شود. در دو طرف راهروها، اتاق‌های متعدد حجره مانندی است که هر کدام دارای درب و کلیدی مجزا به منظور ذخیره‌سازی اشیا گرانبهای روستاییان می‌باشد..
علت ساخت قلعه در روستای سریزد: در آن زمان یزدیان اموال با ارزش خود مانند طلا، زیورآلات و… را برای امنیت و راحتی بیشتر در این مکان می‌سپردند. البته غیر از سپردن دارایی قلعه سریزد دو ویژگی و کاربرد بزرگ دیگر نیز داشت؛ نخست آن که قلعه سریزد با توجه به فضای زیادی که دارد می‌تواند مکان مناسبی برای انبار کردن غلات و مواد غذایی بشمار برود و حتی به دلیل ساختار لایه‌ای اتاق و حفره‌های این قلعه، ساکنین می‌توانستند از اجناس آسیب‌پذیر خود در شرایط مختلف آب و هوایی مراقبت کنند، علاوه بر وجود خندق، تمام راه‌های ارتباطی قلعه شامل راهروهای اصلی و فرعی کاملا به شکل دفاعی ساخته شده‌اند. کارهای زیادی برای آن‌که این قلعه ایمن باشد توسط معماران انجام گرفته‌است. مهمترین کار ممانعت از ورود راهزنان و دشمنان به این قلعه است. این قلعه دارای سه طبقه و ۴۶۸ حفره است. در هر اتاق یک یا چند خمره و یا حوضچه وجود داشته که اهالی می‌توانستند آذوقه و غلات خود را در آن نگهداری کنند. برای سهولت در این کار هم از تکنیک جالبی استفاده می‌شده تا نه وقت کسی گرفته شود و نه درها بی‌جهت باز و بسته شوند. استحکامات معماری این قلعه را کاملا ایمن کرده است. آنچه به‌عنوان معماری ضد زلزله در این بنا به کار رفته اعجاب‌انگیز است. معماران در زمان ساسانیان کاری کرده‌اند که در تمام این سال‌ها طی زلزله‌های متعدد سقف‌های این بنا نریخته است. سقف‌هایی با چینش خاص با اصطلاح محلی ضربی که در برابر زلزله مقاوم است. دسترسی به برج اصلی آسان نبوده چرا که دشمنان نباید بتوانند قلعه را از پا در بیاورند؛ برای همین راهروها به دنبال هم ساخته نشده‌اند.

در بالای برج هم تمام قلعه و زمین‌های اطراف به خوبی دیده می‌شوند تا دشمن پیش از آنکه به قلعه نزدیک شود دیده شده و لذا برای نبرد آماده شوند. تا به حال دراین‌باره که قلعه سریزد غارت شده باشد چیزی گفته نشده‌است. وقتی به قلعه نگاه می‌کنید هنوز هم می‌شود شکوه تسخیرناپذیر بودن آن را دید. این قلعه صندوق اماناتی بوده که به این سادگی‌ها فتح نمی‌شده و مخزن‌های امانت قلعه را فقط صاحبان آن‌ها می‌توانستند باز کنند.
شاید برایتان این سوال پیش بیاید چه دلیلی داشته در روستایی دور افتاده بانکی ساخته شود که تمام وسایل ارزشمند مردم و تاجران در آن نگهداری شود؟! دلیل ساخت چنین قلعه‌ای بعنوان اولین بانک دنیا، این بوده که در ۱۷۰۰ سال پیش در زمان حکومت ساسانیان جاده ابریشم از قسمت جنوبی این روستا می‌گذشته است، به همین دلیل رفت و آمد تاجران در این منطقه زیاد بوده و به طبع هر جا که تجار زیاد باشد دزدان و غارتگران زیادی هم در کمین هستند تا اعمال شوم خود را اجرا کنند. به همین دلیل مردم سریزد همیشه شاهد غارت و دزدی بوده اند، به همین دلیل آن‌ها به این فکر افتادند که بهتر است اشیاء و چیزهایی که برایشان ارزش داشت را در یک جا دور از خانه و کاشانه‌شان نگهداری کنند. البته به درستی مشخص نیست چه کسی دستور ساخت این ارگ را داده؟ اما می‌توان حدس زد که مردم با حاکمان به این توافق رسیده‌اند که یک بنایی بسازند و در آنجا از این اشیا نگهداری کنند. ویژگی دیگر و دلیل مهم ساخت این قلعه حفظ جان و مراقبت از ساکنین در حوادث دهشتناکی چون جنگ و غارت بود. به دلیل پیاده‌سازی تدابیر امنیتی مختلف، دسترسی به این مکان به آسانی آنچه که امروز شاهدش هستیم نبوده است. زیرا در نخستین خط امنیتی این مکان دیوار‌های مستحکم و نسبتا مرتفعی وجود دارد که عملا هرگونه ورود و خروج به این مکان بغیر از دروازه اصلی را ناممکن می‌سازد، به علاوه این که همان گونه که ذکر شد، دور تا دور قلعه سریزد خندق‌هایی به عمق ۵ تا ۶ متری حفر شده است که دسترسی به خود دیوار را نیز دشوار می‌کرده و در صورت نیاز، مانند حمله دشمنان مملو از آب میشده و درخط بعدی دفاعی، دژهای متعددی در دومین لایه از دیوارهای قلعه تعبیه شده‌اند که می‌توانستند در اموری چون، پاسبانی، تیراندازی، خبررسانی و… یاری رسان باشند. در آخرین مکانیزم دفاعی قلعه سریزد یک دروازه اصلی و یک درب پشتیبان را مشاهده می‌کنیم که درب اصلی به وسیله طناب و قرقره باز و بسته شده و در صورت حمله به این مکان و شکسته شدن آن، درب دوم و پشتیبان بسته می‌شده است. تمام راه‌های ارتباطی قلعه شامل راهروهای اصلی و فرعی کاملا به شکل دفاعی ساخته شده‌اند. کارهای زیادی برای آن‌که این قلعه ایمن باشد توسط معماران انجام گرفته‌است. مهمترین کار اخذ تدابیری جهت ممانعت از ورود غارتگران و دشمنان به قلعه
بوده‌است.
در اینکه یزد در آن زمان شهری تجاری و پر رونق و محل عبور کاروان‌ها بوده است را از سفرنامه مارکوپولو می‌توان استنباط کرد. و اینکه اولین بانک و صندوق امانات جهان در یزد ساخته شده باشد را پررنگ‌تر می‌نماید. مارکوپولو مشهورترین بازرگان و جهانگرد ونیزی فقط در چند موقعیت کوتاه در ایران به سر برد. ولی بخش سفر به ایران در سفرنامه‌ی مارکوپولو از جالب‌ترین و هیجان‌انگیزترین بخش‌هایش است و واقعا ارزش خواندن دارد. مارکوپولو در سفرنامه‌اش، ایران را از اواخر قرن سیزدهم میلادی روایت می‌کند. در این دوره ایلخانیان (۶۵۱.۷۳۰ هجری قمری ۱۲۵۶-۱۳۳۵میلادی) بر فلات قاره ایران حمکرانی می‌کنند. ایلخانیان از نوادگان چنگیزخان مغول بودند و به مدت ۷۹ سال بر ایران تسلط داشتند. در آن زمان مسافرت و جهانگردی رواج چندانی نداشت و به خصوص نوشتن خاطرات سفر یا سفرنامه نادر بود. بنابراین شرح و توضیحات مارکوپولو از اوضاع و احوال شهرها و کشورهای سر راهش خیلی خاص و استثنایی بود. سفر مارکو و همراهانش به جایی که امروزه ایران مدرن شناخته می‌شود از مرز غربی و کردستان شروع شد؛ سپس در این سفر پولوها به سمت جنوب و هرمزگان سفر کردند و از آنجا به خراسان بزرگ در شرق، مسیر راه مارکوپولو از ونیز به عنوان اولین شهر تاریخی جهان به ایران و گذر از یزد به عنوان دومین شهر تاریخی جهان و عبور از آن مد نظر این مقاله قرار دارد. مارکو هر ماجرایی که در این سفر تجربه کرد را در سفرنامه بی‌مانند خود روایت می‌کند. مارکوپولو در یزد براساس سفرنامه مارکوپولو متوجه می‌شویم که یزد شهری بسیار زیبا در قرن سیزدهم میلادی بوده، که به گفته مارکو آنچنان بزرگ بوده که هفت روز طول می‌کشید تا آن را طی کنند. مارکو و تمام همراهانش در این موضوع توافق داشتند که یزد شهری بسیار زیبا و پر رونق بوده که هیچ‌کدام از آن‌ها انتظار دیدن اینچنین ساختمان‌های خشتی و بادگیرهایی با این معماری خاص را نداشته اند. جالب است که در سفرنامه مارکوپولو خبری از شهرهای شیراز و اصفهان نیست، چرا که این دو شهر در دوره سلسله صفویان (۱۷۲۲-۱۵۰۱ میلادی) به اوج خود رسیدند. در سفرنامه مارکوپولو اینگونه از یزد یاد می‌شود: «یزد در ایران شهری خوب و اصیل است. در این شهر تجارت و کسب‌وکار زیادی رواج دارد. مردمان یزد پارچه‌ای ابریشمی به نام «یزدی» تولید می‌کنند. این پارچه‌ها در بسیاری از محله‌های یزد به فروش می‌رسد. مردم شهر مومنین محمد پیامبر مقدس اسلام هستند. وقتی می‌خواهید از شهر خارج شوید تا به شهرهای دیگر سفر کنید هفت روز طول می‌کشد تا به دشتی بزرگ برسید. در شهر یزد صنایع چوبی خوبی فروخته می‌شود و چشم هر بیننده و خریداری را به خود جلب می‌کند.
در بازارهای یزد همچنین حیوانات اهلی و وحشی زیبایی به فروش
می‌رسد. پس از اینکه از شهر یزد خارج شوید، دوباره وارد جاده ابریشم می‌شوید تا در مسیر به کرمان برسید. » مارکوپولو در ادامه سفرش از شمال غرب یزد عبور کرد و در مسیرش به قدیمی‌ترین موجود زنده ایران – سروابرکوه – برخورده است. مارکو سرو ابرکوه را درختی بلند و زیبا به ارتفاع ۲۵ متر توصیف کرده، البته دقیقا از سفرنامه‌اش مشخص نیست که آیا واقعا او می‌دانسته که این سرو بلندقامت آن زمان بیش از ۸ قرن عمر کرده یا خیر؟ با توجه به همه این مقدمات آنچنان که درخور باشد به بنای تاریخی و معماری قلعه سریزد پرداخته نشده و توجهات ویژه‌ای می‌طلبد؛ و در پایان، لازم به ذکر است که قلعه سریزد در تاریخ ۲۷ خرداد ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۸۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و هم اکنون به مجتمع گردشگری تغییر کاربری داده است.