گام به گام استراتژی دوران‌گذار از نفت

سیدحسین میرافضلی‪-‬ آفتاب یزد: طی یکصد سال گذشته نفت عامل تحولات بزرگی در جهان بوده و جنگ‌ها و کشمکش‌های متعددی را سبب گردیده است. طی یک قرن نفت عامل حرکت خودروهای سبک و سنگین بوده و وابستگی انسان به نفت به بالاترین حد رسید به دنبال این وابستگی، کره زمین و بسیاری از موجودات تاوان سنگین و جبران‌ناپذیری پرداخت نمودند مصرف بیش از حد نفت و گاز جهان را آلوده و کره زمین را گرم و تغییر اقلیم و ده‌ها عارضه دیگر به دنبال داشته است. اکنون نخبگان و متفکران و جهان وطنی‌ها به جد در فکر تغییر این مسیر رو به نابودی افتاده و بنا دارند به‌هر طریق ممکن این روند را کند و متوقف نمایند.
افزایش قیمت نفت در بستر برنامه‌های کلانی چون جنگ اوکراین و سایر برنامه‌های کلان و بلند مدت دیگر منجر به سرمایه گذاری‌های کلان در انرژی‌های تجدیدپذیر و تلاش بشر برای کاهش وابستگی به نفت و گاز خواهد گردید. احتمالا قیمت نفت تا چند سال آینده همچنان بین ۶۰ تا ۸۰ یا حتی ۱۰۰ دلار فراز و فرود خواهد داشت اما در آینده نزدیک نفت روند پایدار نزولی را آغاز خواهد نمود و در محدوده قیمت زیر بشکه‌ای ۳۰ دلار نوسان خود را حفظ خواهد نمود.
در این تحلیل ابتدا دوران‌گذار از نفت تشریح می‌شود سپس استراتژی مناسب حوزه بالادستی در دوران‌گذار از نفت به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر تشریح می‌گردد.
الف: دوران‌گذار از انحصار نفت در حمل و نقل به تنوع انرژی در جهان
با سرمایه‌گذاری‌های جدید و ارتقاء سطح فن‌آوری تولد صفحات خورشیدی و باتری‌های ذخیره برق جهان طی ده سال آینده شاهد کاهش قیمت تمام شده برق خورشیدی خواهد شد و این تحویل بزرگ در حال تکمیل منجر به کاهش ارزش ذخایر نفت و گاز جهان خواهد گردید. میزان تولید برق از انرژی خورشیدی طی ده سال آینده بیش از ده برابر خواهد شد.
پیش‌بینی می‌شود تولید برق از منابع تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۱ بیش از ۸ درصد گسترش یابد و به ۸۳۰۰ تراوات ساعت برسد که این نرخ سریع‌ترین رشد از سال ۱۹۷۰ تاکنون است. حدود دوسوم از رشد مزبور از طریق پنل‌های خورشیدی و بادی تامین خواهد شد.
حدود ۸۰ درصد نفت تولیدی جهان به گازوئیل و بنزین و مازوت و نفت سفید تبدیل می‌شود که هشتاد درصد این سوخت‌ها در حوزه حمل‌ونقل مورد استفاده قرار می‌گیرند. طی بیست سال آینده تولید برق از انرژی خورشیدی افزایش چشمگیری خواهد یافت و از طرف دیگر شرکت‌های مطرح خودروسازی جهان برنامه دارند طی بیست سال آینده تولید موتورهای بنزین‌سوز را به صفر برسانند و موتورهای برقی را جایگزین آن‌ها نمایند به این ترتیب تقاضا برای بنزین و گازوئیل طی چند دهه آینده کاهش قابل توجهی خواهد یافت.
با این وجود قیمت نفت طی یک دهه آینده فراز و فرود بسیار خواهد داشت و برخی از این فراز و فرودها ابزاری خواهد بود جهت اعمال فشار بین قدرت‌های جهانی و تغییر موازنه‌های قدرت، اما با نگاه بلند مدت قیمت نفت نزولی خواهد بود و به احتمال قوی طی دو دهه آینده ارزش نفت به کمتر از نصف ارزش کنونی تقلیل خواهد یافت. فراز و فرود قیمت نفت در دو دهه آتی بر رشد اقتصادی و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک در کشورهای مهم تولیدکننده و مصرف‌کننده به‌ویژه کشورهای چین روسیه و عربستان و آمریکا بیشترین تاثیر را به دنبال خواهد داشت.
به دلیل کاهش جایگاه نفت و گاز در اقتصاد انرژی آمریکا و سایر قدرت‌های بزرگ جهانی؛ طی دهه‌های آتی، خاورمیانه و تحولات کشورهای عربستان ایران و اسرائیل و سایر کشورهای این منطقه از اهمیت راهبری همچون دهه‌های گذشته برای آمریکا برخوردار نخواهند بود و جایگزین انرژی‌های فسیلی با انرژی‌های تجدیدپذیر سال به سال پر اهمیت‌تر خواهد شد.
احتمالا سیاست آمریکا در یک دهه آینده این خواهد بود که میانگین قیمت نفت حدود ۸۰ دلار بر بشکه باشد تا در این فاصله به سه هدف مهم دست یابد اول حداکثر بهره‌برداری از ذخایر نفت و گاز شیل و بهره‌گیری از آن جهت بهبود اقتصاد آمریکا دوم به بلوغ رسیدن دانش و فناوری و تکنولوژی تولید صفحات خورشیدی و باتری‌های ذخیره برق و سوم افزایش تولید خودروهای برقی به‌گونه‌ای که طی
ده سال آینده حداقل ۴۰ درصد خودروهای آمریکا و کشورهای توسعه یافته از انرژی برق تغذیه نمایند. البته سیاست بالا نگه داشتن قیمت نفت به نفع روسیه و عربستان و به زیان هم‌پیمانان اروپایی آمریکا و ژاپن و کره‌جنوبی خواهد بود بنابراین جهت ایجاد معادله توازن، برنامه‌های متعددی اجرایی خواهد گردید.
ارزش ذخایر نفت و گاز کشور بر اساس قیمت‌های کنونی نفت و گاز حدود پانزده هزار میلیارد دلار است اما با کاهش قیمت نفت به حدود ۲۰ دلار تا ۲۰ سال آینده، ارزش این سرمایه بزرگ ملی به حدود سه الی چهار هزار میلیارد دلار خواهند رسید که بخش قابل توجهی از این ارزش صرف حفظ تولید هزینه‌های بهره‌برداری خواهد شد. بارها شنیده و می‌شنویم که باید خام فروشی نفت را متوقف کنیم و نفت را به محصولات ارزشمند تبدیل و صادر نماییم و حتی بعضا می‌شنویم که باید در چاه‌های نفت را ببندیم و از وابستگی به نفت نجات یابیم و اخیرا زیاد شنیده می‌شود که باید فروش نفت خام را متوقف نموده و نفت خام را به محصولات پتروشیمی تبدیل و با چندین برابر قیمت نفت خام صادر نماییم. در این مبحث می‌خواهیم به واقعیات پیش رو بپردازیم.
ایران به شرط سرمایه‌گذاری در میادین نفت و اجرای پروژه‌های ازدیاد برداشت، در آینده نزدیک توان صادرات حدود۴ میلیون بشکه در روز و۱.۴۶میلیارد بشکه معادل حدود ۲۴۳ میلیون تن نفت خام در سال را خواهد داشت. به دلایلی که ذکر می‌شود می‌بایست بر افزایش تولید و صادرات نفت تمرکز نماییم در این خصوص نکات ذیل
حائز اهمیت است:
نکته اول: الف- حدود ۸۰ درصد نفت خام جهان به سوخت‌های بنزین و گازوئیل و مازوت و مابقی نیز بخشی به نفت سفید و روغن و بخشی نیز به قیر و بخش اندکی به LPG و میزان کمی نیز به پروپیلن غیر خالص (chemical grade) تبدیل می‌شود. با حاکم شدن خودروهای برقی بر سیستم حمل و نقل جهان، ۸۰ درصد ذکر شده بازار عمده خود را از دست خواهد داد. ۷ کشوری که حدود ۷۰ درصد واردات نفت جهان را انجام می‌دهند با تمام توان در حال اجرای پروژه‌های جایگزینی نفت هستند و حداکثر تا ۲۰ سال آینده واردات نفت را به میزان اندکی خواهند رسانید.
ب- خوراک واحدهای پتروشیمی ایران اغلب گازهای متان و اتان می‌باشد و به علت حاشیه سود کم پتروشیمی‌های با خوراک مایع، طی ۲ دهه گذشته هیچ واحد الفین امتانولیا آمونیاک با خوراک مایع در ایران راه‌اندازی نشده است لذا اینکه نفت ایران به فرآورده‌های پتروشیمی تبدیل شود نشان‌دهنده نگاه غیر علمی است. مزیت ایران احداث واحدهای پتروشیمی با خوراک گازهای پروپان، اتان و متان است. سالانه حدود ۷۵۰ میلیون تن محصول پتروشیمی پایه در جهان تولید می‌شود (آمونیاک، متانول، الفین ها، زایلن‌ها و غیره) نیمی از این محصولات بر پایه خوراک گاز متان می‌باشند حتی چنانچه تولید نیمه دیگر که بر پایه گاز و نفت هستند طی ۲۰ سال آینده دو برابر شود و ضریب تبدیل نفت به محصولات پتروشیمی را ۶۰٪ لحاظ نماییم به مفهوم مصرف حداکثر ۵۲۵ میلیون تن نفت در سال معادل حدود ۹میلیون بشکه در روز است.
از ۵ محصول عمده صنعت پتروشیمی سه محصول بر پایه گاز کربن بنا شده‌اند و تنها آمونیاک است که بر پایه گاز نیتروژن می‌باشد. با پیشرفتهایی که در زمینه تولید گاز هیدروژن حاصل شده و هزینه تولید آن از آب در حال کاهش است احتمالا مجتمع‌های آمونیاک نسل آینده هیدروژن مورد نیاز را از آب تامین می‌نمایند نیتروژن نیز طبق روال گذشته از هوا تامین می‌شود وابستگی واحدهای آمونیاک به خوراک نفت و گاز از بین می‌رود. اما واحدهای الفین، متانول و زایلن‌ها که بر پایه کربن هستند احتمالا تا چند دهه آینده همین روال طی می‌شود مگر اینکه تکنولوژی‌های جدید بتوانند بصورت اقتصادی از روشن‌هایی غیر از سوزاندن نفت و گاز و ذغال سنگ، کربن آن‌ها را جدا و ترکیبات شیمیایی مدنظر را از کربن
تولید نمایند.
با لحاظ اینکه طی ۲۰ سال آینده بین ۳۰ تا ۴۰ درصد از خودروهای جهان بنزین سوز و گازوئیل سوز باقی بمانند حدود ۳۰ میلیون بشکه نفت نیز نیاز این بخش باقی خواهد ماند. هر چند طی چند دهه آتی به مرور خودروهای بنزین سوز و گازوئیل سوز از چرخه حمل و نقل جهان حذف خواهند شد.
با لحاظ اینکه از ۱۵ سال آینده قیمت نفت بطور میانگین بشکه‌ای ۲۵ دلار باشد و از طرفی مصرف برق در جهان افزایش چشمگیری خواهد یافت احتمالا حدود ده میلیون بشکه نفت تولیدی جهان طی ۱۵ سال آینده در نیروگاه‌ها مصرف خواهد شد. هر چند تا دو دهه دیگر نسل نیروگاه‌های فعال با سوخت فسیلی رو به کاهش خواهد گذاشت و تا ۲۰ سال آینده بخش اندکی از برق جهان از طریق سوخت فسیلی تولید خواهد شد لذا مصرف نفت در بخش نیروگاهی نیز تا ۲۰ سال آینده به زیر ۵ میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
قطعا جرایم تولید کربن افزایش خواهد یافت و جهان کشورها و شرکتهای تولیدکننده کربن را با جرایم سنگین مجازات خواهند نمود. تولید برق از انرژی خورشیدی و انرژی بادی افزایش چشمگیری خواهد یافت. تولید برق از سایر انرژی‌ها از جمله انرژی آبی، انرژی هیدروژن و انرژی‌های دیگر افزایش قابل توجهی خواهد یافت.
لذا با لحاظ واقعیت‌های تشریح شده، نیاز نفت جهان در ۲۰ سال آینده کمتر از ۵۰میلیون بشکه در روز خواهد بود.
با کاهش قیمت نفت به محدوده حدود ۲۵ دلاری تولید میادین شیل و تولید نفت برخی مناطق در شمال اروپا و غرب آفریقا متوقف خواهد شد و حدود ۳۰ میلیون بشکه از تولید نفت جهان کاسته خواهد شد.
با لحاظ جمیع موارد ذکر شده قیمت نفت طی ۱۵ تا ۲۰ سال آینده در محدوده زیر ۳۰ دلار بر بشکه باقی خواهد ماند.
ج- جهان به سرعت در مسیر تولید خودروهای برقی حرکت می‌کند و احتمالا طی ۲دهه آینده بخش عمده خودروهای در حال تردد جهان خودروهای برقی خواهند بود لذا مصرف گازوئیل و بنزین کاهش خواهد یافت به این ترتیب احداث پالایشگاه‌های بزرگ که حدود چهار تا پنج سال زمان ساخت آن‌ها به طول می‌انجامد و حجم سرمایه‌گذاری آن‌ها نیز بسیار بالا است در کشوری چون ایران به دلیل محدودیت منابع برای سرمایه گذاری و دوره بازگشت سرمایه طولانی، از منطق اقتصادی قدرتمندی برخوردار نیست.
چ- با کاهش تقاضای بنزین و گازوئیل به دلیل کاهش مصرف درحوزه حمل ونقل، قیمت نفت طی ۲ دهه آینده کاهش خواهد یافت احتمالا به حدود نصف قیمت‌های کنونی خواهد رسید. ارزش ذخایر نفت قابل استحصال ایران به قیمت‌های کنونی حدود ۱۵ هزار میلیارد دلار است. چنانچه در قیمت‌های کنونی با تمام توان نسبت به برداشت صیانتی از میادین نفت اقدام ننمائیم در آینده مجبور خواهیم شد نفت را به یک سوم یا یک چهارم قیمت‌های کنونی به فروش برسانیم و این به مفهوم حیف و ضایع کردن حدود ده هزار میلیارد دلار از منابع قابل استحصال نفت کشور و ملت خواهد بود.
ب- استراتژی مناسب حوزه بالادستی در دوران گذار از نفت به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر
۱- متناسب با نیاز هر میدان نفت و گاز، پروژه‌های تزریق آب و نیتروژن و در حد مقدورات گاز کربنیک و گاز متان به میادین نفت و گاز با تمام سرعت اجرایی گردد.
پیشنهاد می‌شود در استان خوزستان و حاشیه خلیج فارس نیروگاه و واحدهای بزرگ آب شیرین کن احداث و آب مورد نیاز میادینی که قابلیت تزریق آب در آن‌ها وجود دارد از این طریق تامین گردد. در حاشیه دریا می‌توان نیروگاه به‌همراه آب‌شیرین‌کن با راندمان کل ۸۰درصد احداث نمود. به این مفهوم که از انرژی حرارتی مازاد نیروگاه جهت شیرین‌سازی آب دریا استفاده و راندمان کل واحدهای نیروگاهی و آب‌شیرین‌کن به بالای ۸۰ درصد می‌رسد چنین نیروگاهی در کشور امارات متحده احداث و بهره‌برداری گردیده است. در این واحد می‌توان نیتروژن مورد نیاز جهت تزریق به میادین را با احداث واحد جداسازی هوا تامین نمود و از طریق خط لوله به میادین نفتی که در فاصله حدود صد کیلومتری قرار دارند منتقل نمود. اکسیژن و آرگون تولیدی این واحد را نیز می‌توان به مصرف‌کنندگان داخلی و صادرات اختصاص داد.
کشور عربستان کشور از اواسط دهه ۱۹۵۰ جهت حفظ فشار میادین تولیدی، شروع به تزریق گاز همراه نفت کرد. اولین واحد تزریق گاز در سال ۱۹۵۴ در میدان آبقیق و دومین واحد در سال ۱۹۵۹ در میدان عین‌دار احداث شد. پس از چندی به دلیل اینکه تزریق گاز نتوانست به طور کامل از افت فشار مخازن جلوگیری کند، به تزریق آب روی آوردند این کشور از حدود ۷۰ سال پیش پروژه‌های تزریق آب به میادین نفتی را آغاز نموده و روزانه ۱۲ میلیون بشکه آب به میادین نفت خود تزریق می‌نماید که ۷ میلیون بشکه آن از تصفیه آب دریا، ۳ میلیون بشکه از واحدهای جداسازی نفت و گاز و ۳ میلیون بشکه نیز از سفره‌های آب زیرزمینی تأمین می‌شود. در حال حاضر تقریباً در هیچ یک از میادین نفتی عربستان حفاری عمودی انجام نمی‌شود. عربستان در دهه ۱۹۹۰ از حفاری افقی برای توسعه و نگهداشت توان تولید میادین نفتی خود استفاده کرد که اکنون این نوع حفاری هم کمتر مورد استفاده قرار می‌گیردو عمدتاً از روش ۵MRC استفاده می‌شود. در واقع، تفاوت چاه‌های عمودی و افقی با MRCهای
مشابه را می‌توان به تفاوت میان ماهی‌گیری با نخ، قلاب یا تور تشبیه کرد.
با به‌کارگیری چاه‌های MRC که هشت شاخه هستند سطح تماس چاه و مخزن به
۱۰ تا ۱۲کیلومتر می‌رسد. از مجموع ۱۲ میلیون بشکه، ۸ میلیون بشکه به میدان قوار و ۴میلیون بشکه به میادین بری و آبقیق تزریق می‌شود. شرکت آرامکو با وجود گذشت ۴دهه از شروع تزریق آب به مخازن نفتی، هنوز هم از این عملیات درس می‌گیرد.
۲- حفاری افقی بجز در مواقع لزوم متوقف شود و بر حفاری‌های انحرافی تمرکز گردد.
۳- در صورت لزوم گازهای همراه چاه‌های نفت به چاه‌ها تزریق شوند
۴- با احداث واحد تولید نیتروژن در محل مناسب خصوصا در محل احداث نیروگاه، متناسب با شرایط چاه‌ها عملیات تزریق نیتروژن به چاه‌های نفت اجرایی گردد.
۵- از سایر روش‌های ازدیاد برداشت استفاده و تلاش شود تولید نفت کشور به ۷ تا ۱۰ میلیون بشکه در روز برسد.
نفت تولیدی در شرایط قیمت بالای نفت صادر شود چنانچه در مقطعی که قیمت نفت بطور متوسط بین ۶۰ تا ۸۰ دلار است بیشترین صادرات را داشته باشیم و این مسیر منجر به تولید نفت کمتری در بلند مدت شود بهتر از آن است که در آینده نفت را با قیمت‌های ۲۰ تا ۳۰ دلار صادر نماییم که حدود ده دلار آن هزینه تولید و حفظ فشار چاه‌ها و سایر هزینه‌های مرتبط خواهد بود. در این صورت به‌جای ۵۰ تا ۶۰ دلار سود از هر بشکه نفت صرفا ۱۰ تا ۲۰ دلار سود کسب خواهیم نمود و چنین خسارتی به ملت و نسل آینده قابل توجیه نخواهد بود.
بنابراین ما باید با تمام توان ممکن نسبت به تولید و صادرات نفت خام اقدام نماییم.
با اجرای سیاستهای ذکر شده قادر خواهیم بود بیشترین میزان نفت را از میادین نفتی تولید نماییم و طی چند سال آینده تولید نفت را به بیش از ۷ میلیون بشکه در روز برسانیم. با تزریق آب و نیتروژن و سایر روش‌های ازدیاد برداشت و تمرکز بر عملیات تعمیر و تکمیل و توسعه چاهای نفت (خصوصا حفاری انحرافی و هوشمند)، قادر خواهیم بود بیشترین میزان نفت را از میادین نفت برداشت نماییم.
درآمدهای حاصل از صادرات نفت به همه نسل‌های آینده کشور تعلق دارد و صرف آن در هزینه‌های جاری دولت چاق و پرهزینه و کم تحرک ظلم به نسل کنونی و همه نسل‌های آینده است لذا درآمدهای حاصل از صادرات نفت صرفا می‌بایست در توسعه زیرساخت‌های متعلق به نسل‌های آینده هزینه شود.
ما چاره‌ای جز صادرات نفت با تمام ظرفیت ممکن نداریم. نباید اجازه دهیم رقبا بازار را از دست ما خارج کنند رقبا برای خارج کردن ما از بازار و میدان رقابت ممکن است به هر اقدامی دست بزنند چرا که آن‌ها نیز از واقعیت آینده قیمت‌های نفت اطلاع دارند و از طرف دیگر حیات اقتصادی آن‌ها در گروه صادرات نفت با تمام توان می‌باشد.
- ایران می‌بایست در تنظیم سیاست خارجی و برنامه‌ریزی‌های کلان اقتصادی به‌گونه‌ای عمل نماید که بیشترین میزان نفت را در طول ده سال آتی به صورت صیانتی تولید و صادر نماید. ایران نباید تحت هیچ شرایطی اجازه دهد تولید نفت کشور کاهش یابد. کاهش تولید و صادرات نفت به مفهوم کاهش ارزش سرمایه‌های ملی نسل موجود و نسل‌های آینده است.
- مشوق‌های قانونی لازم از جمله تخفیف نرخ خوراک جهت جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در صنعت پتروشیمی اعمال گردد. تا نهایت استفاده ممکن از گاز متان و پروپان در صنعت پتروشیمی
به‌عمل آید.
- افزایش تولید برق با هدف تامین نیاز کشورهای همسایه و حتی ساخت نیروگاه‌های برق در برخی کشورهای هدف از جمله سوریه و کشورهای دیگر در برنامه‌های آتی کشور قرار گیرد.

انتهای پیام