یک دقیقه مهربانی بیشتر با آغاز زمستان

امشب سی‌ام آذر ماه شب یلداست و فردا اول دی ماه آغاز فصل زمستان است، شب یلدا یا شب چله درست مثل چهارشنبه‌سوری و عید نوروز، یکی از جشن‌های ایران باستان است که از غروب آخرین روز پاییز شروع می‌شود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان به پایان می‌رسد. شب يلدا چه قبل و چه بعد از اسلام، در فرهنگ ايران جایگاه خاصی داشته و همیشه انگيزه‌ای برای دورهمی اقوام دور و نزدیک، دور سفره‌ای پربرکت محسوب شده است؛ موضوعی كه زمينه ارتباط بيشتر و پیوند محكم‌تر خانواده‌ها را فراهم می‌کند. در آستانه شب یلدا، شور وصف‌ناپذیری بین خانواده‌های ایرانی به پا می‌شود؛ چراکه می‌خواهند خود را برای این شب آماده کنند. بی‌شک خرید آجیل و میوه‌هایی همچون هندوانه و انار، از نخستین كارهایی است كه ایرانی‌ها در این شب انجام می‌دهند. شب یلدا را با نام‌هایی همچون شب چله، خورشید شکست‌ناپذیر، میلاد مهر و... نیز می‌شناسند که به آخرین شب پاییز و طولانی‌ترین شب سال گفته می‌شود. برگزاری مراسم شب یلدا بین ایرانی‌ها قدمتی بالغ بر هفت هزار سال دارد؛ در واقع، نیاکان ما دریافته بودند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است. با اینکه در هیچ دوره‌ای از تاریخ ایران، حکومت‌ها لزومی بر برگزاری این شب نمی‌دیدند؛ ایرانیان از دیرباز یلدا را پاس داشته‌اند. مردم دوران کهن به دام‌داری و کشاورزی اشتغال داشتند و زندگی خود را بر اساس طبیعت تنظیم می‌کردند؛ به‌طوری که تغییر فصل و کوتاهی یا بلندی شب و روز تاثیری بسزایی بر زندگی آن‌ها داشت. از همین رو، اهمیت ویژه‌ای برای نور، گرما و بلندی روزها قائل بودند و آن را نیک و پسندیده می‌دانستند؛ اما زمستان، سرما و شب‌های بلند آن خیلی خوشایند آن‌ها نبود. در آیین مهر، آخرین شب پاییز به‌عنوان شب تولد خورشید به شمار می‌رود؛ زمانی که ایزدمهر درست در سیاهی شبی بلند و سرد، از غاری در کوه‌های البرز پدیدار می‌شود و خورشید نورافزا را به ارمغان می‌آورد. شب چله در واقع شب تولد و ظهور خورشید محسوب می‌شود. در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» به نقل از دکتر مهرداد بهار آمده است:
شب یلدا، تولد مهر یا میترا نیست؛ بلکه تولد خورشید است. مهر با خورشید تفاوت‌هایی دارد.
بق تقویم مردم ایران باستان نیز چله مصادف با شب تولد خورشید است و با وجودی که خورشید و مهر ارتباط تنگاتنگی با هم دارند، یکی نیستند. پس از آنکه ایرانیان به آیین زرتشت گرویدند، آداب آیین مهر به بخشی از آیین زرتشت تبدیل شد. طبق آنچه در کتاب آثار الباقیه آمده است، زرتشتیان روز اول دی را «خور‌روز» یا همان روز خورشید می‌دانستند و به جشنی که در این روز برگزار می‌شد، «نودروز» می‌گفتند؛ زیرا بازه زمانی شب یلدا تا عید نوروز ۹۰ روز بود. طبق مطالب کتاب قانون مسعودی، اولین روز از دی‌ ماه، «خره‌روز» یا «خرم‌روز» نام داشت و منتسب به اهورامزدا بود. زمانی که در عصر ساسانیان، دین زرتشت دین رسمی کشور معرفی شد، اهمیت آیین مهر در نهادهای حکومتی و در زندگی مردم همچنان بارز بود؛ امری که در نقوش به‌جامانده از این عصر به‌ روشنی نمایان است.
بر اساس سنتی دیرینه در آیین مهر، شاهان ایرانی با فرارسیدن روز اول دی‌ تاج و تخت شاهی را رها می‌کردند، با پوشیدن جامه‌ای سپید راهی صحرا می‌شدند و بر فرشی سپید می‌نشستند. نگهبان‌های کاخ و خدمتکاران در این روز آزاد بودند و مثل دیگران زندگی می‌کردند. به این ترتیب همه از پادشاه تا مردم عادی، مقامی یکسان داشتند و هیچ‌کس حق دستوردادن به دیگران را نداشت. علاوه بر این، در چنین روزی ریختن خون حتی گوسفند و مرغ و همین طور جنگیدن ممنوع بود. نیروهای دشمن ایران نیز که به این موضوع واقف بودند، به‌صورت موقت دست از جنگ و کشتار برمی‌داشتند که گاهی اوقات به صلح طولانی می‌انجامید. مردم ایران باستان به احترام «اهورامزدا» و «مهر» دور هم جمع می‌شدند و به خوردن، نوشیدن و شادمانی می‌پرداختند. سفره‌ای به نام «میَزد» (به‌معنای میزبانی) در این شب پهن می‌کردند که در آن میوه‌های فصل و خشکبار و آجیل وجود داشت که در اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» (Lork) گفته می‌شود. وسایل نیایش نظیر بخوردان، آتشدان، عطردان و... نیز در این سفره قرار می‌گرفت. پس از اشاعه آیین مهر در اروپا، مراسم شب یلدا یا شب‌ چله به مناسبت روز زایش مهر و نور برگزار می‌شد و حتی پس از رواج مسیحیت، آداب‌ورسوم این آیین در زندگی مردم و بین رومیان همچنان باقی ماند.
فاصله زمانی بین غروب آفتاب ۳۰ آذر تا طلوع آفتاب اول دی، شب یلدا به حساب می‌آید. در کتاب «برهان قاطع» نوشته
«محمد حسین بن خلف تبریزی» در توضیح واژه «یلدا» آمده است:
یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز است که اول جدَی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌ها است. در تمام سال و در آن شب یا نزدیک به آن شب، آفتاب به برج جدی تحویل می‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک است و بعضی گفته‌اند شب یلدا یازدهم جدی است. در گذشته ایرانیان این شب را در دامنه کوه‌های البرز سپری می‌کردند و تا دمیدن پرتو پگاه و زایش مجدد خورشید به انتظار می‌نشستند. در برخی از نیایشگاه‌های پیروان آیین مهر نیز در شب یلدا مراسم نیایش بر پا بود تا شکست اهریمن و پیروزی مهر را از خداوند طلب کنند.
در اولین روز دی ماه هر سال، زمین به نقطه خاصی می‌رسد و به این ترتیب، کوتاه‌ترین روز و بلندترین شب سال در نیم‌کره شمالی و بلندترین روز سال در نیم‌کره جنوبی اتفاق می‌افتد. جالب اینکه طول شب در نیم‌کره شمالی یکسان نیست؛ به‌عنوان مثال، طول شب و روز در استوا برابر است و هرچه به‌طرف قطب بروید، طول شب یلدا بیشتر می‌شود. در واقع، بلندی شب یلدا به موقعیت جغرافیایی بستگی دارد. در شب یلدا، فاصله خورشید با مدار سماوی به طولانی‌ترین اندازه خود می‌رسد و به همین دلیل طولانی‌ترین شب سال اتفاق می‌افتد؛ هرچند که این طولانی بودن تنها یک دقیقه با سایر شب‌ها متفاوت است.
> علت نام‌گذاری شب چله
عدد ۴۰ از دیرباز جایگاه خاصی در فرهنگ ایران داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به «چله‌ بزرگ» و «چله‌ کوچک» تقسیم کرده بودند که شامل دو بخش چهل روزه می‌شد. آخرین شب آذر را چله نامیده‌اند؛ زیرا از آغاز چله‌ بزرگ و آمدن سرمای زمستان حکایت دارد. درست ۴۰ روز بعد جشن سده بر پا می‌شود که به‌مناسبت پایان چله‌ بزرگ و آغاز چله کوچک است. جشن یلدا مشابه جشن‌های ایرانی، به‌صورت دورهمی و خانوادگی برگزار می‌شود که در این مراسم، سفره‌ای با خوراکی‌های ویژه‌ به چشم می‌خورد. در بیشتر نواحی به این خوراکی‌ها «شب‌چَره» می‌گویند و اغلب از آجیل هفت مغز و هفت نوع میوه تشکیل می‌شود. با این حال، گاهی اوقات تعداد این خوراکی‌ها از هفت نوع بیشتر است و انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی را نیز در بر می‌گیرد. چند روز مانده به شب یلدا، شوروشوق زیادی در کوچه و بازار به پا می‌شود و مردمی را می‌بینید که مشغول خرید و تدارک برای این جشن باستانی هستند. دست‌فروش‌های زیادی نیز در سطح شهر به فروش خوراکی‌های این شب می‌پردازند. این جشن اغلب به میزبانی بزرگ‌ترها برگزار می‌شود که حسابی خاطره‌انگیز و فراموش‌نشدنی است. مهم‌ترین بخش این جشن را می‌توان دورهمی و شب‌نشینی اعضای خانواده و اقوام دانست که در کنار یکدیگر طولانی‌ترین شب سال را به خوشی و گفت‌وگو می‌گذرانند.
> اعمال شب یلدا
- شعرخوانی و داستان خوانی: از بخش‌های جذاب شب یلدا محسوب می‌شود که امروزه رو به فراموشی است. در گذشته بزرگ‌ترها برای مهمانان، ضمن قصه‌گویی و بیان داستان‌های شاهنامه و پندآموز، اشعاری را نیز می‌خواندند.
- تفال به حافظ: دیوان حافظ جایگاه خاصی در سفره شب یلدا دارد و مهمانان در دورهمی‌های خود فاتحه‌ای نثار روح حافظ می‌کنند و تفالی به دیوان او می‌زنند تا احوال آینده خود را از این طریق جویا شوند. رسم دیگری در گذشته مرسوم بود که افراد با انتخاب یک گردو و شکستن آن، از روی پوک بودن یا نبودن گردو، فال می‌گرفتند.
- خوردن آجیل شب یلدا: پرطرفدارترین و خوشمزه‌ترین قسمت شب یلدا به خوردن آجیل این شب اختصاص دارد که اغلب ترکیبی از انواع خشکبار و آجیل است که خواص زیادی دارند.
- خوردن میوه‌های شب یلدا: ایرانی‌ها در شب یلدا فقط به آجیل بسنده نمی‌کنند و انواع و اقسام میوه‌ها در سفره یلدای آن‌ها به چشم می‌خورد. یکی از این میوه‌ها، هندوانه است که بدون آن گویی شب یلدا کامل نمی‌شود؛ چراکه اعتقاد بر این است با خوردن میوه‌ای که نماد تابستان است، دیگر در طول زمستان، سرما بر آن‌ها اثری نخواهد داشت. انار هم به‌عنوان نماد شادی و زایش، پای ثابت بساط شب یلدا است. این میوه خوشمزه و آب‌دار هم خون‌ساز است و هم به‌دلیل وجود ویتامین C و سایر خواصش، انرژی و شادابی زیادی به انسان می‌دهد. از خرمالو تا ازگیل و سیب و پرتقال نیز در سبد میوه طولانی‌ترین شب سال وجود دارد؛ اما واقعا چرا هندوانه و انار گل سرسبد میوه‌های شب یلدا هستند؟ در فرهنگ ما، اهمیت رنگ قرمز پیشینه‌ای
پنج هزار ساله دارد. ایرانی‌ها قبل از اینکه در فلات كنونی ایران ساکن شوند، از جایی می‌آمدند که ۱۰ ماه زمستان و دو ماه تابستان بود و به همین دلیل، گرمای خورشید اهمیت زیادی برایشان داشت. به این واسطه، هرچه به خورشید مربوط می‌شد مثل رنگ ارغوانی سپیده‌دم، برایشان گرامی بود. اهمیت رنگ قرمز در شب یلدا نیز به همین موضوع برمی‌شود و رنگ این دو میوه خوشمزه از باور به رنگ ارغوانی سپیده‌دم
ناشی می‌‌شود.
> شعر شب یلدا
به گزارش شیرازه، شب یلدا در ادبیات و اشعار ایران زمین نیز تاثیرگذار بوده است و شاهد اشعاری در زبان فارسی هستیم که از ظلمت شب یلدا برای استعاره به دوری و فراق یار استفاده شده است. سرایندگان و نویسندگان پارسی‌گوی از عنصری بلخی گرفته تا حافظ، سعدی، عطار، وحشی بافقی، منوچهری دامغانی، خواجوی کرمانی، عبید زاکانی، امیرخسرو دهلوی و... در دوره‌های مختلف تاریخی از واژه «یلدا» به‌معنای «بلند و تاریک» به‌وفور استفاده کرده‌اند که به زلف یار و شب هجران اشاره دارد. این طور به نظر می‌رسد که نخستین بار یلدا در سروده‌های عنصری بلخی و ناصرخسرو استفاده شده است.

انتهای پیام